علوم چهارم دبستان مبحث: دستگاه تنفّس
«تنفّس»
هر موجود زنده‌اي به انرژي نيازمند است. موجودات زنده از اين انرژي براي رشد، حرکت و ... استفاده مي‌کنند. سوختي که موجودات زنده براي تأمين انرژي از آن استفاده مي‌کنند، غذايي است که مي‌خورند. انرژي غذا در فرآيندي به نام تنفس آزاد مي‌شود.
مهم‌ترين راه آزاد کردن انرژي موجود در غذاها ترکيب شيميايي ماده‌ي غذايي با اکسيژن است. زماني که ماده‌اي مي‌سوزد با اکسيژن هوا ترکيب مي‌شود و توليد انرژي مي‌کند. هنگامي‌که موتور ماشين بنزين مصرف مي‌کند، براي توليد انرژي آن را با اکسيژن مي‌سوزاند. سلّول‌هاي بدن نيز ماده‌ي غذايي را با اکسيژن ترکيب مي‌کنند تا از انرژي حاصل استفاده کنند؛ در اين صورت از آب و گاز زايد، کربن دي‌اکسيد ايجاد مي‌شود. مادّه‌اي که بايد با اکسيژن بسوزد و انرژي آزاد کند در درجه‌ي اوّل گلوکز (نوعي قند) است اما در صورت کمبود آن، بدن مي‌تواند مواد چربي را بسوزاند.
براي انجام عمل اکسيداسيون ابتدا بايد اکسيژن از محيط سلّول جذب شود و پس از انجام عمل اکسيداسيون دي‌اکسيد کربن حاصل بلافاصله دفع شود.
در جان‌داران پرسلولي مانند انسان، دستگاه تنفس فقط تأمين‌کننده‌ي اکسيژن از محيط است. اين دستگاه قادر است اکسيژن محيط را بگيرد و دي‌اکسيد کربن حاصل را دفع کند. در بدن جان‌داران پرسلولي، متناسب با ساختمان بدن و محيط زندگي، اندام تنفّسي به صورت آبشش در جانوران آبزي و شش در جانوران هوازي است.
البته دربعضي از جانوران نظير قورباغه، تنفس پوستي بسيار مهم است و پوست بايد هميشه مرطوب باشد. گاز اکسيژن از شش‌ها يا آبشش وارد خون مي‌شود و بيش‌تر آن به صورت ترکيب با هموگلوبين به سوي سلّول‌هاي بدن مي‌رود.
ساختمان عمومي دستگاه تنفسي انسان
- مجراهاي تنفسي شامل بيني، حلق، حنجره، ناي، نايژه‌ها و نايژک‌ها
- شش‌ها
- قفسه‌ي سينه
- ماهيچه‌هاي تنفسي
مجاري تنفسي يک سري لوله هستند که از يک سو با هواي محيط و از سوي ديگر با فضاي کيسه‌هاي هوايي ارتباط دارند و موجب انتقال هوا بين اين دو فضا مي‌شوند. تبادل گازهاي تنفسي با خون تنها در کيسه‌هاي هوايي صورت مي‌گيرد.
حنجره
حنجره در بالاي ناي و عقب حفره‌ي بيني قرار دارد. حنجره غضروف‌هايي دارد که باعث باز نگه‌داشتن آن مي‌شود. در حنجره تعدادي تار يا طناب صوتي وجود دارد که ارتعاش آن‌ها به وسيله‌ي هواي بازدم باعث توليد صدا مي‌شود. يک زايده‌ي غضروفي به نام «اپي‌گلوت» در هنگام بلع غذا، دهانه‌ي حنجره را مي‌بندد و مانع ورود غذا به درون ناي مي‌شود. هوا بعد از حنجره وارد ناي مي‌شود. ناي لوله‌اي ضخيم است که تقريباً 10 سانتي‌متر طول دارد و در انتهاي خود به دو لوله‌ي کوچک‌تر به نام نايژه تقسيم مي‌شود و هر نايژه وارد يک شش مي‌شود.
نايژه‌ها بعد از ورود به شش‌ها انشعابات زيادي حاصل مي‌کنند و نايژک‌هاي کوچک و کوچک‌تري را به‌وجود مي‌آورند. نايژک انتهايي به يک يا چند کيسه‌ي هوايي ختم مي‌شود.
دم و بازدم
تنفس در آدمي شامل دو مرحله‌ي دم و بازدم است. ]پرده‌ي دو جداره‌ي جنب، شش‌ها را به ديواره‌ي قفسه‌ي سينه مربوط مي‌کند. مقدار کمي مايع در بين دو ديواره‌ي جنب وجود دارد که لغزنده است و حرکات شش‌ها را آسان مي‌کند. دم و بازدم نتيجه‌ي تبعيت شش‌ها از حرکات قفسه‌ي سينه است.[
هنگام دم هوا وارد شش‌ها و هنگام بازدم از آن خارج مي‌شود. آدمي در هر دقيقه تقريباً دوازده بار دم و دوازده بار بازدم مي‌کند. سرعت دم و بازدم را مغز کنترل مي‌کند. زماني که ساکن و آرام هستيد نيازتان به اکسيژن کم است و دم و بازدم آهسته و کم عمق است ولي اگر شروع به ورزش سنگين کنيد تنفس سريع‌تر و عميق‌تر مي‌شود.
بيش‌تر بدانيد. (براي مطالعه)
à دستگاه تنفسي پرندگان در اساس با دستگاه تنفسي ساير مهره‌داران متفاوت است. جريان هواي درون شش‌هاي پرندگان يک طرفه و از عقب به سوي جلو است.
à بعضي جانوران براي انجام تنفس از همه‌ي سطح بدن خود استفاده مي‌کنند. به اين نوع تنفس، تنفسي پوستي مي‌گويند. تنفس کرم خاکي، پوستي است.
à گنجايش شش‌هاي افراد مختلف با يک‌ديگر متفاوت است. هر يک از ما در هر دم و بازدم در حدود 500 ميلي‌ليتر هوا را جابه جا مي‌کنيم.
à در بيماري آسم، نايژک‌ها تنگ مي‌شوند و تنفس را مشکل مي‌کنند.
à تکلم با شرکت دستگاه تنفس و مراکز عصبي تکلم صورت مي‌گيرد.
à توليد صدا با ارتعاش تارهاي صوتي حنجره و واژه‌سازي به وسيله‌ي لب‌ها، دهان و بيني صورت مي‌گيرد.
http://www.kanoon.ir/
دانش آموزان را باید با اهداف آموزشی و روشهای جدید آشنا کرد در این زمینه فعالیت مان را آغاز کردیم شاید قدم کوچک ما آغاز بزرگی برای شما باشد.